3. สงฺฆาฏิกณฺณสุตฺตวณฺณนา

[92] ตติเย สงฺฆาฏิกณฺเณติ จีวรโกฏิยํฯ คเหตฺวาติ ปรามสิตฺวาฯ อนุพนฺโธ อสฺสาติ อนุคโต ภเวยฺยฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ภิกฺขเว, อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ อตฺตโน หตฺเถน มยา ปารุตสฺส สุคตมหาจีวรสฺส กณฺเณ ปรามสนฺโต วิย มํ อนุคจฺเฉยฺย, เอวํ มยฺหํ อาสนฺนตโร หุตฺวา วิหเรยฺยา’’ติฯ ปาเท ปาทํ นิกฺขิปนฺโตติ คจฺฉนฺตสฺส มม ปาเท ปาทํ นิกฺขิตฺตฏฺฐาเน ปาทุทฺธารณานนฺตรํ อตฺตโน ปาทํ นิกฺขิปนฺโตฯ อุภเยนาปิ ‘‘ฐานคมนาทีสุ อวิชหนฺโต สพฺพกาลํ มยฺหํ สมีเป เอว วิหเรยฺย เจปี’’ติ ทสฺเสติฯ โส อารกาว มยฺหํ, อหญฺจ ตสฺสาติ โส ภิกฺขุ มยา วุตฺตํ ปฏิปทํ อปูเรนฺโต มม ทูเรเยว, อหญฺจ ตสฺส ทูเรเยวฯ เอเตน มํสจกฺขุนา ตถาคตทสฺสนํ รูปกายสโมธานญฺจ อการณํ, ญาณจกฺขุนาว ทสฺสนํ ธมฺมกายสโมธานเมว จ ปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘ธมฺมญฺหิ โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ น ปสฺสติ, ธมฺมํ อปสฺสนฺโต น มํ ปสฺสตี’’ติฯ ตตฺถ ธมฺโม นาม นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโมฯ โส จ อภิชฺฌาทีหิ ทูสิตจิตฺเตน น สกฺกา ปสฺสิตุํ, ตสฺมา ธมฺมสฺส อทสฺสนโต ธมฺมกายญฺจ น ปสฺสตีติฯ ตถา หิ วุตฺตํ –

‘‘กิํ เต, วกฺกลิ, อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน? โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ โส มํ ปสฺสติ; โย มํ ปสฺสติ, โส ธมฺมํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. 3.87)ฯ

‘‘ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต’’ติ (ม. นิ. 1.203; ปฏิ. ม. 3.5) จฯ

‘‘ธมฺมกาโย อิติปิ, พฺรหฺมกาโย อิติปี’’ติ (ที. นิ. 3.118) จ อาทิฯ

โยชนสเตติ โยชนสเต ปเทเส, โยชนสตมตฺถเกติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพํฯ อริยมคฺคาธิคมวเสน จสฺส อนภิชฺฌาลุอาทิภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ

คาถาสุ มหิจฺโฉติ กาเมสุ ติพฺพสาราคตาย มหาอิจฺโฉฯ วิฆาตวาติ ปทุฏฺฐมนสงฺกปฺปตาย สตฺเตสุ อาฆาตวเสน มหิจฺฉตาย อิจฺฉิตาลาเภน จ วิฆาตวาฯ

เอชานุโคติ เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย ทาโส วิย หุตฺวา ตํ อนุคจฺฉนฺโตฯ ราคาทิกิเลสปริฬาหาภิภเวน อนิพฺพุโตฯ รูปาทิวิสยานํ อภิกงฺขเนน คิทฺโธฯ ปสฺส ยาวญฺจ อารกาติ อเนชสฺส นิพฺพุตสฺส วีตเคธสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอกาสวเสน สมีเปปิ สมาโน มหิจฺโฉ วิฆาตวา เอชานุโค อนิพฺพุโต คิทฺโธ พาลปุถุชฺชโน ธมฺมสภาวโต ยตฺตกํ ทูเร, ตสฺส โส ทูรภาโว ปสฺส, วตฺตุมฺปิ น สุกรนฺติ อตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘นภญฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร,

ปารํ สมุทฺทสฺส ตถาหุ ทูเร;

ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ,

สตญฺจ ธมฺโม อสตญฺจ ราชา’’ติฯ (อ. นิ. 4.47; ชา. 2.21.414);

ธมฺมมภิญฺญายาติ จตุสจฺจธมฺมํ อภิญฺญาย อญฺญาย ญาตตีรณปริญฺญาหิ ยถารหํ ปุพฺพภาเค ชานิตฺวาฯ ธมฺมมญฺญายาติ ตเมว ธมฺมํ อปรภาเค มคฺคญาเณน ปริญฺญาทิวเสน ยถามริยาทํ ชานิตฺวาฯ ปณฺฑิโตติ ปฏิเวธพาหุสจฺเจน ปณฺฑิโตฯ รหโทว นิวาเต จาติ นิวาตฏฺฐาเน รหโท วิย อเนโช กิเลสจลนรหิโต อุปสมฺมติ, ยถา โส รหโท นิวาตฏฺฐาเน วาเตน อนพฺภาหโต สนฺนิสินฺโนว โหติ, เอวํ อยมฺปิ สพฺพถาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลโส กิเลสจลนรหิโต อรหตฺตผลสมาธินา วูปสมฺมติ, สพฺพกาลํ อุปสนฺตสภาโวว โหติฯ อเนโชติ โส เอวํ อเนชาทิสภาโว อรหา อเนชาทิสภาวสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โอกาสโต ทูเรปิ สมาโน ธมฺมสภาวโต อทูเร สนฺติเก เอวาติฯ

ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อคฺคิสุตฺตวณฺณนา

[93] จตุตฺเถ อนุทหนฏฺเฐน อคฺคิ, ราโค เอว อคฺคิ ราคคฺคิฯ ราโค หิ อุปฺปชฺชมาโน สตฺเต อนุทหติ ฌาเปติ, ตสฺมา ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจติฯ อิตเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโยฯ ตตฺถ ยถา อคฺคิ ยเทว อินฺธนํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ, ตํ นิทหติ, มหาปริฬาโห จ โหติ, เอวมิเมปิ ราคาทโย ยสฺมิํ สนฺตาเน สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ นิทหนฺติ, มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยาฯ เตสุ ราคปริฬาเหน สนฺตตฺตหทยานํ อิจฺฉิตาลาภทุกฺเขน มรณปฺปตฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิฯ อยํ ตาว ราคสฺส อนุทหนตาฯ โทสสฺส ปน อนุทหนตาย วิเสสโต มโนปโทสิกา เทวา, โมหสฺส อนุทหนตาย ขิฑฺฑาปโทสิกา เทวา จ นิทสฺสนํฯ โมหวเสน หิ เตสํ สติสมฺโมโส โหติ, ตสฺมา ขิฑฺฑาวเสน อาหารเวลํ อติวตฺเตนฺตา กาลํ กโรนฺติฯ อยํ ตาว ราคาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิโก อนุทหนภาโวฯ สมฺปรายิโก ปน นิรยาทีสุ นิพฺพตฺตาปนวเสน โฆรตโร ทุรธิวาโส จฯ อยญฺจ อตฺโถ อาทิตฺตปริยาเยน วิภาเวตพฺโพฯ

คาถาสุ กาเมสุ มุจฺฉิเตติ วตฺถุกาเมสุ ปาตพฺยตาวเสน มุจฺฉํ พาลฺยํ ปมาทํ มิจฺฉาจารํ อาปนฺเนฯ พฺยาปนฺเนติ พฺยาปนฺนจิตฺเต ทหตีติ สมฺพนฺโธฯ นเร ปาณาติปาติโนติ อิทํ โทสคฺคิสฺสฯ อริยธมฺเม อโกวิเทติ เย ขนฺธายตนาทีสุ สพฺเพน สพฺพํ อุคฺคหปริปุจฺฉาย มนสิการรหิตา อริยธมฺมสฺส อกุสลา, เต สมฺโมเหน อภิภูตา วิเสเสน สมฺมูฬฺหา นามาติ วุตฺตาฯ เอเต อคฺคี อชานนฺตาติ ‘‘เอเต ราคคฺคิอาทโย อิธ เจว สมฺปราเย จ อนุทหนฺตี’’ติ อชานนฺตฺตาอา ปริญฺญาภิสมยวเสน ปหานาภิสมยวเสน จ อปฺปฏิวิชฺฌนฺตาฯ สกฺกายาภิรตาติ สกฺกาเย อุปาทานกฺขนฺธปญฺจเก ตณฺหาทิฏฺฐิมานนนฺทนาภิรตาฯ วฑฺฒยนฺตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชเนน วฑฺฒยนฺติ อาจินนฺติฯ นิรยนฺติ อฏฺฐวิธํ มหานิรยํ, โสฬสวิธํ อุสฺสทนิรยนฺติ สพฺพมฺปิ นิรยํฯ ติรจฺฉานญฺจ โยนิโยติ ติรจฺฉานโยนิโย จฯ อสุรนฺติ อสุรกายํ เปตฺติวิสยญฺจ วฑฺฒยนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

เอตฺตาวตา ราคคฺคิอาทีนํ อิธ เจว สมฺปราเย จ อนุทหนภาวทสฺสนมุเขน วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนสํ นิพฺพาปเนน วิวฏฺฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ รตฺตินฺทิวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยุตฺตาติ ภาวนานุโยควเสน ยุตฺตาฯ กตฺถ? สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเนฯ เตน อญฺญสาสเน ราคคฺคิอาทีนํ นิพฺพาปนาภาวํ ทสฺเสติฯ ตถา หิ อนญฺญสาธารณํ เตสํ นิพฺพาปนวิธิํ อสุภกมฺมฏฺฐานํ สงฺเขเปเนว ทสฺเสนฺโต –

‘‘เต นิพฺพาเปนฺติ ราคคฺคิํ, นิจฺจํ อสุภสญฺญิโน;

โทสคฺคิํ ปน เมตฺตาย, นิพฺพาเปนฺติ นรุตฺตมา;

โมหคฺคิํ ปน ปญฺญาย, ยายํ นิพฺเพธคามินี’’ติฯ –